یکم: تاریخ شفاهی چیست؟
تاریخ شفاهی (Oral History) یکی از شیوه‌های پژوهش در تاریخ است که به شرح و شناسایی وقایع، رویدادها و حوادث تاریخی بر اساس دیده‌ها، شنیده‌ها و عملکرد شاهدان، ناظران و فعالان آن ماجراها می‌پردازد. ابزار اصلی در تاریخ شفاهی، ضبط مصاحبه است که سابقاً به شکل صوتی انجام می‌گرفت و در ادوار اخیر، فن تصویربرداری نیز به کمک آن آمده است.
این شیوه -به رغم پیچیدگی‌هایی که دارد و اشکالاتی که به آن وارد است- در دهه‌های اخیر مورد توجه تاریخ‌پژوهان قرار گرفته؛ چرا که با به‌کارگیری مشاهدات بی‌واسطۀ مردم عادی، نقص‌های تاریخ‌نگاری رسمی را برطرف می‌کند.
استفاده از روایت‌های گردآوری شده در مصاحبه‌های تاریخ شفاهی خالی از مناقشه نیست؛ چرا که روایت‌های شخصی شاهدان، ناخواسته تحت تأثیر طرز فکر، علایق، احساسات و انواع پیش‌زمینه‌های ذهنی ایشان است. به همین جهت، برای استفاده از این روایت‌ها لازم است اطلاعات آن با اسناد مکتوب و لااقل با روایت‌های دیگران تطابق داده شود. این امر کار ساده‌ای نیست ولی با در دست داشتن تنوع و تعددی از روایت‌ها و تکمیل آن با اسناد مکتوب، می‌توان تا اندازه‌ای، به شفافیت و واقع‌نمایی لازم برای ثبت یک واقعۀ تاریخی نزدیک شد.
دوم: ضرورت‌ها و فواید پروژۀ تاریخ شفاهی حاضر چیست؟
۱ ) شناخت واقعی سیرۀ عملی علامه به منظور الگوگیری
علامه کرباسچیان یک مؤسس، مدیر، مربی و مشاور است و در یک کلام، یک کنشگر در حوزۀ تعلیم و تربیت محسوب می‌شود. همان طور که گفتارها و آموزه‌های او امروز برای علاقه‌مندان به رشد اخلاقی و شخصیتی مورد توجه است، اقدامات و فعالیت‌های عملی او نیز می‌تواند برای فعالان تعلیم و تربیت الهام‌بخش باشد.
با این حال، به جهت فاصلۀ زمانی که با اقدامات آن استاد فقید ایجاد شده، اولاً احتمال کج‌فهمی در اصل اقدامات او وجود دارد و ثانیاً خطر غلطیدن به ورطۀ تقلیدگری یا تقلیل‌گرایی نسبت به رفتارهای وی بسیار پررنگ است. همان‌طور که او خود در اواخر عمرش از مورد تقلید قرار گرفتن توسط برخی دست‌اندرکاران تربیتی، آزرده بود. بنابراین، فهم صحیح آموزه‌ها و اقدامات علامه کرباسچیان، هدفی است که جویندگان مسیر انسان‌سازی باید به دنبال آن باشند.
فهم صحیح گفتار و رفتار علامه کرباسچیان مستلزم شناختن زمینه‌های فکری، تاریخی و اجتماعی آن است. به این معنا که علامه در چه شرایطی دست به چنین اقدامی زده یا در چه بافت و زمینه‌ای چنان توصیه‌ای را کرده است. از این رهگذر است که می‌توان به هدف و معنای واقعی رفتار و گفتار او پی برد و در بند صورت‌های ظاهری نماند.
به طور مثال، اگر امروز دربارۀ برگزاری اردوهای تابسانی که از ابتکارات تربیتی مرحوم علامه بود سخن می‌گوییم، چنانچه اهداف و معانی در پس آن را درک نکنیم، نمی‌توانیم از آن برای شرایط امروز الگو بگیری و عملاً علامه را به یک پدیدۀ تاریخی غیر قابل استفاده تقلیل داده‌ایم.
۲ ) پرداختن به بازه‌ای از تاریخ معاصر تعلیم و تربیت ایران
بررسی زندگی و زمانۀ علامه کرباسچیان، تنها به شناخت او نمی‌انجامد بلکه زمینه‌ای برای آشکار شدن برخی زوایای پنهان بازه‌ای از تاریخ آموزش و پرورش و فرهنگ ایران است. تلاش‌های اساتید و معلمان گوناگونی که در مدرسۀ علوی و نیکان یا در جریان‌های همراه، موازی یا رقیب این مدارس مشغول به خدمت‌رسانی در عرصۀ فرهنگ بوده‌اند، گنجینه‌ای است که بررسی آن‌ها می‌تواند برای فعالان امروز تعلیم و تربیت الهام‌بخش باشد. به همین ترتیب، نتایج اقدامات فرهنگی و تربیتی مختلفی که در طی سالیان دهه‌های ۱۳۳۰ تا ۱۳۶۰ انجام شده است، منبعی بسیار غنی برای بررسی‌ها و تحلیل‌های خط‌مشی‌گذاران فرهنگی و آموزشی است.
سوم: روش و رویکرد کار ما در این پروژه چه بوده؟
پروژه تاریخ شفاهی درصدد شناخت شخص، شخصیت و مکتب علامه کرباسچیان و یاران ایشان (در تأسیس و اداره مدرسه علوی و مدارس تابعه) با توجه به زمینه‌های تاریخی و اجتماعی حاکم بر آنان است. بنابراین، این پروژه:
۱. تنها به بررسی احوالات شخص مرحوم علامه نمی‌پردازد؛ بلکه سایر افرادی را که سهم عمده‌ای در تحقق آرمان‌های ایشان داشتند، به عنوان موضوع اصلی پژوهش قلمداد می‌کند.
۲. به نقل احوال شخصی افراد یا خدمات فردی آنان اکتفا نمی‌کند؛ بلکه شخصیت و جایگاه آنان را در نسبت با جامعه ایشان و در پهنه تاریخ، مورد بررسی قرار می‌دهد.
۳. علامه و همراهانش را به عنوان عواملی جداگانه تلقی نمی‌کند؛ بلکه با نگاهی کل‌نگر، آنان را در قالب یک جریان اجتماعیِ دارای پیشینه و ثمرات مشخص، بررسی می‌کند. همچنین بر این پیش‌فرض مبتنی است که در صورت احصای مبانی فکری و اصول عملی این افراد به صورت منسجم، می‌توان به شناخت مکتب تربیتی آنان دست یافت.
۴. این جریان اجتماعی و مکتب تربیتی را، منفصل از شرایط و وقایع پیرامون آن نمی‌داند و آن را در نسبتی تنگاتنگ با زمینه اجتماعی و تاریخی مورد بررسی قرار می‌دهد. بدین ترتیب، برای فهم تأثیرات و تأثّرات متقابل این جریان با محیط، اصالتی تام قائل است.
در نتیجه، هدف غایی پروژه رسیدن به شناختی جامع، واقع‌بینانه و غیر سوگیرانه از موضوع اصلی، با رعایت رویکردهای چهارگانه فوق است.
پروژه تاریخ شفاهی صرفاً برای ثبت وقایع تاریخی نیست؛ بلکه بر آن است تا در راستای اهداف مؤسسه فرهنگی علامه کرباسچیان، از طریق بازشناسی و معرفی ویژگی‌ها و برجستگی‌های شخص، شخصیت و جریان تربیتی مرحوم علامه و اطرافیان ایشان، بستری جهت الگوگیری عملی از این مزیت‌ها، برای تمامی علاقه‌مندان و ره‌پویان مسیر انسان‌سازی فراهم کند.
چهارم: تاکنون اقدامات ما چه بوده است؟
• مصاحبه‌های علامه از نگاه یاران (۱۳۸۲ تا ۱۳۹۶):
• بیش از ۹۰ ساعت مصاحبه با ۸۳ نفر در ۹۳جلسه
• مصاحبه‌های زندگی و زمانۀ علامه کرباسچیان (۱۳۹۷ تاکنون):
• بیش از ۴۵۰ ساعت مصاحبه با ۱۱۶ نفر در ۳۱۱ جلسه
دوره جدید این پروژه، گفتگوهای مشروح با گروه‌های مختلف است که خاطره و حشر و نشری با استاد داشتند: یاران حوزوی، همکاران و دبیران مدرسه، شاگردان، پزشکان و نزدیکان خانوادگی. این مصاحبه‌ها با نام «زندگی و زمانه علامه کرباسچیان» در حال انتشار است. هم‌زمان جلسات مصاحبه از راویان جدید نیز در حال طراحی و برگزاری است.
پنجم: تاکنون راه‌های انتشار یافته‌ها چه بوده؟
هر دوره از روایت‌های درس‌آموز و شنیدنی این پروژه در دو فصل منتشر شده است که در آینده به لطف خدا ادامه خواهد داشت. اِفراز مصاحبه‌ها در چند فصل، مبتنی بر سیاست‌های نشر موسسه برای بهره‌مندی بهتر کاربران است و ملاحظات محتوایی و موضوعی در این میان دخیل نبوده است. در عین حال تلاشی برای ایجاد بافتی متنوع از راویان در دسته‌ها و نظرگاه‌های متفاوت در هر فصل انجام گرفته است.
مجموعه مصاحبه‌های منتشر شده تا امروز در بستر صفحه موسسه فرهنگی علامه کرباسچیان در آپارات به صورت تصویری و در پادگیرها و شبکه‌های مجازی به صورت صوتی در دسترس است. برای سهولت کاربران و بهره‌مندی بهتر از این مصاحبه‌های پخش شده تدابیری اندیشیده شده است:
۱. ساخت تیزر مصاحبه به همراه صفحه معرفی راوی برای مصاحبه‌های فصل اول و دوم.
۲. طراحی صفحه معرفی راوی برای مصاحبه‌های فصل سوم.
۳. ساخت کلیپ موضوعی و کوتاه از بخش‌هایی از یک مصاحبه.
۴. استفاده از امکان فهرست‌بندی و عنوان‌گذاری موضوعی روی مصاحبه‌های فصل اول و دوم در آپارات: این کار امکان یافتن بخش و مطلب دلخواه از هر مصاحبه را به کاربران می‌دهد.
۵. قرار دادن صوت کامل مصاحبه‌ها بر روی پادگیرهای «کست باکس»، «شنوتو» و «ناملیک» و در صفحات اختصاصی تاریخ شفاهی موسسه (allameh_history@) در پیام‌رسان‌های ایتا، بله، تلگرام.
حضور چهره‌های مؤثر مذهبی، اجتماعی و فرهنگی معاصر ایران در میان راویان، نمایانگر جامعیت علامه و شبکه همراهان و شاگردان او در بین سلایق و افراد گوناگون و نشانگر ابعاد این پروژه است.
ششم: آیندۀ ثبت و نشر این روایت‌ها و اسناد چگونه خواهد بود؟
مصاحبه‌های انجام شده، به همراه اسناد و تصاویر تاریخی و نیز آثار مرحوم علامه، مجموعه‌ای غنی از اطلاعات را تشکیل می‌دهد که در آینده دستمایۀ تولید خروجی‌های هدف‌مند خواهد بود. پرونده‌های تاریخی می‌توانند در قالب مدخل‌های دانش‌نامه، کتاب‌های موضوع‌محور، کتاب‌های شخص‌محور و ... منتشر شوند.
هفتم: چرا در این پروژه به مشارکت شما نیازمندیم؟
قطعاً هر یک از شاگردان و مرتبطین با علامه، خاطرات، عکس‌ها، فیلم‌ها و اسنادی دارند که تکمیل‌کنندۀ اطلاعات این پروژه خواهد بود. لذا چنانچه به این موارد دسترسی دارید، آن‌ها را از طریق تیکت با موضوع «ارسال خاطرات و اسناد» برای ما ارسال فرمایید.
